Zin om op reis te gaan? Top, want Bas – een talent dat zijn eigen faam nog nét voor moet blijven – neemt je elke maand mee. Dit keer duikt hij in verschillende dichtvormen. Want of je nu begint of gevorderd bent, er is vast een dichtvorm die je aanspreekt. Laat je inspireren… Riemen vast, daar gaan we!
Vanaf de dertiende eeuw raakte het sonnet als lyrische versvorm in gebruik. De Nederlandse benaming is wel ‘klinkdicht’ of ‘klankdicht’. Een sonnet is een veertienregelig gedicht, vaak geschreven in jambische pentameter. Een jambische pentameter is een voorgeschreven manier van hoe het gedicht moet klinken met betrekking tot klemtonen waardoor het gedicht een bepaalde cadans krijgt.
Het sonnet kende zijn bloeitijd in de Renaissance en later tijdens de Beweging van Tachtig.
Er bestaan twee soorten sonnetten:
Het Italiaanse sonnet
Dit bestaat uit twee kwatrijnen (samen het octaaf) en twee terzetten (samen het sextet). Er zijn verschillende vaste rijmschema’s in gebruik geweest zijn, zoals:
abba abba cdc dcd
Tussen het octaaf en het sextet zit vaak een wending in het gedicht (de volta of chute); een tegenstelling, omkering of conclusie.
Het Shakespeariaanse sonnet
Deze vorm werd door Shakespeare veel gebruikt: drie kwatrijnen en een distichon. Het rijmschema was oorspronkelijk:
abab cdcd efef gg.
De wending ligt dan voor het distichon; in de laatste twee regels wordt een conclusie gegeven.
Voorbeeld mix Italiaanse en Engelse sonnet
Ithaca
De reis gaat beginnen naar Ithaca’s stranden
Bezie je weg vrolijk en wens hem zeer lang
Je hebt niets te vrezen, je wordt toch niet bang?
’t Is meer dan genieten van kleurrijke landen.
Bespaar je de angst, – want dat is echt een schande –
Voor duivels, demonen, ’t getal van het beest
Die zijn hier te nimmer aanwezig geweest
Je neemt immers lot en je leven in handen?
Ja, wens dat je weg lang en vrolijk mag zijn
De zon te zien stralen, exotische kusten,
Leg aan in de havens, vier bot er je lusten
En koop er geschenken heel kostbaar of klein
Koop kralen van barnsteen, een kruik ambrozijn
Verplaats je daarna naar Egyptische steden
En leer van hun wijzen, van toen en van heden
En zet je des avonds tevree aan de wijn
Maar Ithaca, houd het wel steeds in gedachten
Het eens te bereiken blijft nochtans je doel
Geen haast echter, geef altijd toe aan gevoel
Blijf tot je bejaard bent heel rustig toch wachten.
Je reis gaf je steeds weer opnieuw verse krachten
En Itaca lag aan de basis hiervan
Je raakte al reizend steeds meer in de ban
Dus over geluk heb je zeker geen klachten
Al is het wat pover, het land treft geen schuld
Want Ithaca is voor jou niet meer verhuld.
Vrij naar: K.P. Kavafis
Een haiku is een traditionele Japanse dichtvorm bestaande uit drie regels met respectievelijk vijf, zeven en vijf lettergrepen.
Vaak legt een haiku de nadruk op seizoensgebonden elementen en probeert het een intense ervaring op te roepen in slechts enkele woorden. Het doel is om een moment vast te leggen, een beeld te schilderen of een gevoel op te roepen. Traditioneel gezien vermijden haiku’s abstracte concepten en proberen ze zich te richten op concrete, observeerbare details.
Een haiku uitgebreid met twee regels van elk zeven lettergrepen heet een tanka.
Voorbeeld haiku
de rivier wacht stil
haar ochtendlicht ontvouwt zich
als nieuwjaar aanbreekt
In tegenstelling tot gedichten met strikte regels, heeft vrije verspoëzie geen vast metrum, rijmschema of lengte. Het geeft dichters de vrijheid om hun eigen ritme en structuur te creëren.
Dat betekent niet dat wel elementen van meer traditionele poëzie kunnen opduiken, zoals klinkerrijm, binnenrijm, middenrijm of soms zelfs alliteratie of een vorm van eindrijm over een grote afstand.
Voorbeeld vrije vers
Narrenwijsheid
Wil ik niet klimmen tot den top?
Zoo hoort mij ook het recht op den afgrond.
Wil ik niet groeien tot den storm?
Zoo hoort mij ook het recht op den bliksem.
Wil ik niet leven tot het uiterste?
Zoo hoort mij ook het recht op den dood.
J.C. van Schagens
Een ballade is een verhalend gedicht, vaak met herhalingen en een muzikale kwaliteit. Het vertelt vaak een dramatisch of romantisch verhaal. Herhalingen en rijm geven het een melodieus ritme, waardoor het zowel literair als muzikaal aantrekkelijk is.
Voorbeeld ballade
Het Egidiuslied
Egidius, waar ben je gebleven?
Ik mis je zo, mijn kameraad.
Jij koos de dood, liet mij het leven.
Je vriendschap was er vroeg en laat,
maar ’t moest zo zijn, een van ons gaat.
Sestina is een Italiaans woord voor zesregelige strofe. Het is een complexe vorm waarbij de eindwoorden van de zes regels in elk van de zes strofen worden herhaald op een specifieke manier. Kenmerkend is het ingewikkelde patroon van herhaalde eindwoorden, waardoor een uitdagende structuur ontstaat. Het vereist zorgvuldige compositie en is geliefd om zijn ritmische complexiteit.
Rapteksten, geboren uit hiphop, zijn poëtische expressies met een focus op ritme, rijm en sociale boodschappen. Dichters gebruiken woordspelingen en ritmische vaardigheden om verhalen te vertellen, emoties uit te drukken en maatschappelijke thema’s aan te kaarten. Het is een levendige vorm van hedendaagse poëzie.
Voorbeeld rap
Afslag Osdorp
Dodelijk dwars tot het bittere end
En binnenste buiten tot voor kort onbekend
Met de oorverdovende nederland punk
Door laden en lossen van de eigendunk
Verstand versus gevoel, alles of niets
Is onbegonnen werk, sukkels snappen het toch niet
Fok al dat makke gelul over diepgang
En neem met mij de paden die een voorganger niet nam
Osdorp Posse
Performancepoëzie is ontworpen om live uit te voeren, waarbij de dichter vaak gebruikmaakt van ritme, intonatie en lichaamstaal. Slam Poetry is bij uitstek een goed voorbeeld van performancepoëzie. Dichters nemen het tegen elkaar op met hun teksten waarbij ook de performance van belang is, omdat het publiek door middel van applaus of het opsteken van rozen de winnaar bepaalt.
Een limerick is een vijfregelig humoristisch gedicht met een specifiek ritme en rijmschema (AABBA). Ze zijn vaak licht van toon en hebben een speelse sfeer en hebben meestal een plaatsnaam in de tekst.
Voorbeeld limerick
Een autobestuurder uit Bombay
Was een man, die alles zo dom dee
Dat al het verkeer
Bij het zien van die heer
Maar liefst over Eindhoven omree
Het rondeel is een dichtvorm waarin hele regels herhaald worden. Gewoonlijk telt het rondeel acht regels en dan zijn de regels 1, 4 en 7 aan elkaar gelijk en de regels 2 en 8. Hieronder is een voorbeeld weergegeven van hoe een rondeel ontstaat.
Allereerst zinnen die een klein verhaaltje vertellen.
Hiermee kan de volgende rondeel gemaakt worden:
O, was ik maar onze kat.
Lekker opgekruld slapen op een kussen.
Hij hoeft niet op de fiets door een plensbui.
O, was ik toch maar onze kat
Nooit in een stinkend regenpak.
En nooit naar school.
O, als ik toch onze kat was…
Lekker opgekruld op een kussen
Een elfje is een gedicht(je) van elf woorden, verdeeld over vijf regels. De eerste regel heeft een woord, de tweede twee enzoverder. De vijfde regel heeft weer een woord en bevat een samenvatting van het geheel. Een elfje is dus een woordentellend vers. Met het schrijven van elfjes worden (jonge) kinderen gestimuleerd gedichten te schrijven en te lezen.
Voorbeeld elfje
Water
Wie gaat
Ik ben eerst
Wat is het lekker
Vakantie
Een prozagedicht is een unieke dichtvorm die de vrijheid van proza combineert met de poëtische kracht van beeldspraak, ritme en klank. In tegenstelling tot traditionele poëzie, heeft een prozagedicht geen vaste regels voor rijm of versindeling. Het lijkt op een kort verhaal, maar de taal is intenser, gelaagder en vaak associatief. Ideaal voor wie zich niet wil laten beperken door regels, maar wel een poëtische sfeer wil neerzetten.
Voorbeeld prozagedicht:
“Het regende die ochtend zoals het alleen in april kan regenen. De druppels vielen niet, ze hingen in de lucht, zachtjes duwend tegen gezichten, doordringend tot in de naden van jassen. De stad sliep nog half. Een vroege fietser trapte door de nevel, zijn lamp een vage gele vlek in de grijze waas. Ik liep. Mijn handen in mijn zakken, de regen als een herinnering aan vroeger, aan iets wat ik niet helemaal kon terughalen.”
Een klankgedicht draait niet om betekenis, maar om de muzikaliteit van taal. Woorden worden gekozen om hun klank, ritme en melodie, waardoor de inhoud ondergeschikt is aan de beleving. Soms bestaan klankgedichten zelfs uit verzonnen woorden of geluiden, puur om een bepaalde sfeer op te roepen.
Deze dichtvorm werd populair door dadaïstische dichters zoals Hugo Ball, die speelden met nonsenstaal en fonetische patronen om emotie en dynamiek op te wekken. Een klankgedicht lees je niet alleen, je moet het voelen en horen.
Poëzie is als een speeltuin waarin je eindeloos kunt experimenteren met woorden, ritme en klank. Misschien voel je je thuis in de strakke structuur van een sonnet of laat je liever alle regels los in een vrije vers of prozagedicht. Misschien ontdek je dat rijm jouw gedichten kracht geeft of dat een klankgedicht je expressie beter overbrengt dan traditionele woorden.
Durf te spelen. Meng stijlen. Breek de regels of volg ze juist tot in perfectie. Want net zoals in het leven, is er in poëzie geen goed of fout. Er is alleen jouw stem, jouw gevoel, jouw unieke manier om de wereld te vangen in woorden.
Dus pak je pen (of je toetsenbord), laat je inspireren door de verschillende dichtvormen en ontdek hoe jij het liefst je gedachten en emoties op papier zet. Misschien verras je jezelf!
